سيناريۆكانى دواى داڕمانى مێژوويى نرخى نه‌وت و چاره‌نووسى هه‌رێمى كوردستان...
له بازاڕى نه‌وت چى ڕووده‌دات؟
نابێت هەولێر بکەین بە دوبەی….
وتارێکی پێشووترمان.. بۆ ئەو ئازیزانەی دەرفەتیان نەبوو بیخوێننەوە…
ژاوەژاوی دوبەی.. یان بزەی سەر لێوی ئەبووزەبی ؟!
دوبەی و ئەبووزەبی دوو ناسراوترینی ئەو حەوت ئیمارەتەن کە وڵاتی ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبییان پێکهێناوە.
ئەمریكا لە سەرجەم وڵاتانی جیهان پتر نەوت و بەرهەمەكانی نەوت بەكاردێنێت. هەرچەندە ئامارەكانی بەكارهێنان و هاوردەكردنی نەوت و گاز لە ئەمریكا كەمێك ناڕوونی تێدایە و ساڵ بە ساڵ گۆڕانكاری بەسەردادێت. بەگشتی ئابووریی ئەمریكا بۆ ئەوەی بە زیندوویی بمێنێتەوە رۆژانە پێویستی بە زیاتر لە 20 ملیۆن بەرمیل نەوت هەیە.
ساڵی 1962 یەکێتی سۆڤیەت وه‌ك په‌رچه‌كردارێک لە به‌رامبه‌ر جێگیركردنی ڕۆكێتی بالیستی له توركیا و ئیتاڵیا له لایه‌ن ئه‌مه‌ریكاوە، هه‌روه‌ها دوای شكستخواردنی ئەو هێزە کۆدێتاچییەی له ئۆپه‌راسیۆنی ناسراو به
کاتێک زەویناسان لە بەردە کلسەکان دەکۆڵنەوە، یەکەمین شت کە سەرنجیان ڕادەکێشێت ئەوەیە کە ئەو بەردانە ئەگەر بەر شلە کیمیاییە ترشەکان بکەون، ڕاستەوخۆ کارلێک دەکەن و بە ڕوونی کەف و کوڵی کارلێکردنەکە دەبینرێ و خێرا دەزانن جۆری بەردەکە کلسە و پێکهاتە سەرەکییەکەی بریتییە لە کانزای کالسیۆم.
زۆرجار دەگوترێت راستیی ژمارەكانی یەدەگی نەوت و گاز لە وڵاتان دەمێنێتەوە سەر ئەو مەرامەی لە پشت ژماردنەكە بووە. زۆر لە ژمارەو هەڵسەنگاندنەكان كە یەدەگی وڵاتان نیشان دەدەن، لە بنچینەدا مەرامی سیاسیی شاراوەیان لە پشتەوەیە.
زانای ئەمریکی لویز ئەلڤارێز کە ساڵی ١٩٦٨ خەڵاتی نۆبڵی لە فیزیا وەرگرتووە (دەستەچەپی وێنە)، لە دەستەڕاستی وێنەکەشدا کوڕەکەی وۆڵتەر ئەلڤارێزی زانای زەویناسییە.
لە شەستەکانی سەدەی ڕابردوودا، لاوێکی عێراقیی خەڵکی بەسرا، جۆشدراو بە نوێترین زانستی زەویناسی لە زانکۆی ئیمپریال کۆلیجی لەندەنەوە دەگەڕێتەوە عێراق.
نزیکبوونەوەی داعش لە هەولێر و مەترسییەکانی بۆ سەر هەرێمی کوردستان زۆربەمانی راچڵەکاند.
یەکەم شت کە هاتە خەیاڵی هەر تاکێکی کورد لە کاتی نزیکبوونەوەی داعش لە هەولێر،
ساڵی ١٩١١، بومەلەرزەیەکی سیاسی و ئابووری ئەمریکای هەژاند. زەنگێک لێدرا کە تا ئەمڕۆش دەنگ و سەداکەی لە گوێی نەوە یەک لە دوای یەکەکاندا دەلەرێتەوە و لە سەرجەم ویلایەتە یەکگرتووەکاندا
The difference between the seething realm of Islamic State (IS) and the relatively safe and democratic region of Iraqi Kurdistan is a stark one.
گازی سروشتی سەرەكیترین سەرچاوەی وزەی ماڵەكانمانە و بڕبڕەی پشتی دروستكردنی وزەی كارەبایە. هەروەها دۆستێكی خاوێنی ژینگەشە. ئەگەر زانستیانە و بە نۆرم و ستانداردە جیهانییەكان مامەڵەی لەگەڵ بكەین، لە زۆر لە سەرچاوە سروشتییەكانی دیكەی وزە كەمتر زیان بە ژینگە دەگەیەنێت.
جۆن كەنەدی دەڵێت: لە كاتی بارگرژی، وریای مەترسییەكان بە، بەڵام هەردەم بۆ دەرفەت بگەڕێ.
ساڵی 1973، وڵاتانی عەرەبی بەرهەمهێنی نەوت، بە سەركردایەتی سعودیە هەناردەكردنی نەوتیان بۆ ئەمریكا راگرت و گورزێكی كاریگەریان لە ولایەتە یەكگرتووەكان دا.
لە بەڕازیل وتەیەکی باو هەیە ڕۆژانە خەڵکەکەی بەکاری دەهێنن و زوو زوو دەڵێن ‘’هەر بۆ ئەوەی ئینگلیزەکان بیبینن’’.
بنچینەی ئەو دەستەواژەیە لەوەوە هاتووە کاتێک لە ساڵی ١٨٠٧ بەریتانیا یاسایەکی دەرکرد
ماوەیەكە نرخی نەوت لەسەر ئاستی جیهان دابەزینێكی ترسناكی بەخۆیەوە بینیوە، بە جۆرێك كە ئابووریناسانی تووشی شۆك كردووە. پرسیارە گرنگەكان ئەمانەن: ئایا ئەو دابەزینە بەندە بە پێوەرە زانستییە ئابوورییە جیهانییەكان؟
چەند ساڵێك لەمەوبەر، كۆمپانیای زەبەلاحی بواری نەوت و گاز Shell، یەكێك لە گەورە بەرپرسەكانی كۆمپانیاكەی لەسەركار لابرد. هۆكاری لابردنەكەش ئەوە بوو كە ئەو بەرپرسە باڵایە نازانێت جیاوازی بكات لە نێوان یەدەگ (Reserve) و سامان (Resource).
كێشمەكێشی نێوخۆیی كۆمپانیای شێڵ لەمەڕ پێناسەی "یەدەگ" و "سامان"، ئابووریناسان و پسپۆڕانی بواری نەوت و گازی لە سەرتاسەری جیهان سەرقاڵ كرد.
ئەو پرۆژەیەی دەبوایە بە 3 ساڵ تەواو بێت و بڕی 141.5 ملیۆن دۆلاری بۆ تەرخانکرابوو، دوای 23 ساڵ و بە ملیارێک و دووسەد و پەنجا ملیۆن دۆلار تەواو بوو.
ساڵی 1937 کۆمپانیایەکی بواری کانەبەردەکان، خوازیار بوون لە ناوچەیەکی باشووری وڵاتی دانیمارک و لە چوارچێوەی پلانی فراوانخوازیی خۆیاندا بەردەکانی دوورگەی زیلاند لە ناوچەی (ستیڤین کلینت) ببەن و لە پیشەسازییە جۆراوجۆرەکاندا بەکاری بێنن.
هەموو شارێكی كوردستان و هەموو كونج و كەلێنێكی ئەم وڵاتە بۆ من یەك بەها و ئەرزشی هەیە، نەوت لە تاوكێی زاخۆی دەلال بێت یان لە كێڵگەی نەفتخانەی خانەقینی ئەلوەند، هەمووی هەر خێروبێرە بۆ كورد و ئایندەی كورد، بێگومان ئەگەر بە كارامەیی و دانایی ئەم سەروەتە نیشتیمانییە بەكاربێنین.
له سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی نۆزده‌‌مه‌وه وڵاتانی كۆلۆنیالیستی وه‌ك به‌ریتانیا و هۆڵه‌ندا، ناردنی كۆمپانیا نه‌وتییەکانی خۆیان بۆ ئه‌و وڵاتانه‌ی به نیاز بوون بیانخه‌نه ژێر هه‌ژموونی خۆیان، به كاریگه‌رترین شێوازی داگیركردن ده‌زانی.
لە کۆتامانگی ساڵی 1975دا، گەورە تیرۆریستی جیهانی بە ڕەچەڵەک ڤەنزوێلی ناسراو بە‘’کارلۆس-چەقەڵ’’ لە کۆبوونەوەی وڵاتانی ئۆپێکدا لە ڤیەننای پایتەختی نەمسا، سەرجەم وەزیری نەوتی وڵاتانی ڕێکخراوەکەی بە بارمتە گرت و هەواڵەکە وەک شەپۆلی تسونامی، هەموو جیهانی هەژاند.
ە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ تەلەڤزیۆنی رووداو، شاهۆ ئەمین لێی پرسیم: "بۆچی نرخی بەنزین گرانە؟". ئەودەم هێشتا بەنزین نەببوو بە 500 دینار بۆ هەر لیترێك. من دانم بەخۆمدا گرت و نەمویست بڵێم نرخی بەنزین لە كوردستان هەرزانە و كەم وڵاتیش هەیە هێندەی كوردستان بەنزین و ئاو تێیدا ئەوەندە بێ ئەرزش و بێ نرخ بێت.
ساڵی 1972، نەرویج کۆمپانیا ئومێدبەخشەکەی وڵاتی بەناوی ”ستات ئۆیڵ“دامەزراند، بە کوردی ئەم ناوە دەبێتە ”نەوتی نیشتیمان“. ستات ئۆیڵ بە خێرایی بوو بە چاوی بەئاگای حکومەت و خەڵکی نەرویج.
جارێ زۆر زووە بۆ ئاھەنگگێڕانی تورکیا بە بۆنەی دۆزینەوەی بڕێکی زۆری گازی سروشتی لە دەریای رەشدا. دیاریکردنی بڕی یەدەگ، ھەڵکەندنی چەندین بیری پێویستە و شیکاریکردنێکی ھەمەلایەنەی ئەندازیاری و جیۆلۆجیی چڕ دەخوازێت، کە لە لایەن ئاژانس و کۆمپانیا ڕاوێژکارییە نێودەوڵەتییە بێلایەنەکان پشتڕاست کرابێتەوە.
چاودێران ده‌ڵێن: مالیكی هه‌ڵه‌ی زۆری كرد ده‌رحه‌ق به هه‌موو پێكهاته‌كانی عێراق و، به‌تایبه‌تیش هه‌ڵوێسته‌كانی به‌رامبه‌ر ههرێمی كوردستان یه‌كجار دوژمنكارانه بوو.
له‌م نووسینه‌دا ناچینه سه‌ر باسی ره‌فتاره‌كانی مالیكی كه له‌ماوه‌ی هه‌شت ساڵی حوكمڕانی له عێراق كردوونی
٤٠ ساڵ بەر لە ئێستا، كاتێك ئەوروپاییەكان رێككەوتننامەی دروستكردنی لوولەی گازی نێوان رۆژهەڵات و رۆژئاوایان بۆ گواستنەوەی گازی رووسیا لە (سیبیریا)وە بۆ ئەوروپا واژۆ كرد، رۆناڵد رێگن بە توندترین شێوە بەرەنگاری فەڕەنسا و ئەڵمانیا و بەریتانیا بووەوە.
رووداوێکی شۆکهێنەرە.. کات کۆتا ھەفتەکانی ساڵی (1990)ەو نامەیەک هاوشێوەی بوومەلەرزە و سونامی عەرشی سەرکردە تەکنیکی و کارگێڕییەکانی کۆمپانیای نەوتی نیشتمانی چینی دەهەژێنێت.
ساڵی 1965 بلۆكی (یۆهان سڤێدروپ) لە دەریای باكووری نەرویج بەخشرایە كۆمپانیای ئێكسۆن مۆبیلی ئەمەریكی بۆ پشكنین و گەڕان لەدوای نەوت و گاز. كۆمپانیای ئێكسۆن مۆبیل كە ئەودەم هێشتان بە ئێكسۆن ناوزەد دەكرا (چونكە لەگەڵ مۆبیل-ی دەستەخوشكی یەكیان نەگرتبوو)،
10.4.2022
ساڵی ٢٠٢٠ حکومەتی دانمارک بڕیاری دا کە چیتر کار بۆ دۆزینەوەی نەوت و گاز نەکات و تا ساڵی ٢٠٥٠ هەموو جۆرە چالاکییەکی پشکنین و دەرهێنانی نەوت و گاز لە دەریای باکووری دانمارکیدا کۆتایی پێ بهێنێت.
یەکێک لە کۆمپانیا هەرەگرنگەکانی دانمارک و ئەوڕوپا (مێرشک) لە ساڵی ٢٠١٧دا کرایە قوربانی و فرۆشرایە کۆمپانیای تۆتالی فەرەنسی.
به بڕوای من هه‌ڵگیرساندنی زۆربه‌ی جه‌نگه گه‌وره‌كان به درێژایی مێژوو، زیاتر له هۆكارێكیان له پشت بووه. بۆیه ناكرێت ڕوودانی جه‌نگێكی مه‌ترسیداری نیمچه جیهانی وه‌ك ئه‌وه‌ی له سوریا ده‌گوزه‌رێت له یه‌ك هۆكاری بوونی ڕژێمێكی دكتاتۆر و گه‌لێكی ئازادیخواز بچووك بكه‌ینه‌وه.
من لە یەك شت باش تێناگەم، كۆمپانیا ئیماراتی بێت، كێڵگەی گاز ''حازر و بزر'' كوردستانی بێت، بەڵام دادگا بەریتانی بێت. لەگەڵ هاوڕێیەكی زۆر شارەزا و ناودار لە بواری یاسای وزە و كۆنتراكتی نەوت و گاز كە لە سویسرا دەژیت، هەمان پرسیارم كرد،
لە دوای کۆتایی هاتنی جەنگەکانی ناپلیۆنەوە, سوید سیاسەتی “بێلایەنی” لە هەر دوو جەنگی یەکەم و دووەمی جیهانیدا هەڵبژارد. ساڵ ساڵی ١٩٣٩یە ئەڵمانیا یەک لە دوای یەک وڵاتانی ئەوڕووپا داگیر دەکات.
دكتۆر هاوڕێ مه‌نسوربه‌گ، مامۆستای زانكۆ و شاره‌زای نه‌وت و گاز رایگه‌یاند، پێویسته یاسای دادگای فیدراڵی هه‌مواربكرێته‌وه و دادگاكه له بڕیاری سیاسی دووربخرێته‌وه، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی بڕیاری سیاسی ده‌دات له به‌رگی یاسا.
ساڵی 1997 چەند كۆمپانیایەكی نێودەوڵەتی لەگەڵ ژمارەیەك پسپۆڕی جیهانی و ئیقلیمی و سەركردەكانی كۆمپانیای نیشتمانیی ئازەربایجان دەربارەی ئایندەی پیشەسازیی نەوتی ئازەربایجان لە وتووێژێكی گەرم و چارەنووسسازدا بوون.
بەشێک لەو مەترسییانەی کە مرۆڤایەتی و ژیان بەرەو هەڵدێر دەبەن…
1. ساڵی ٢٠٢١ ڕاپۆرتی گۆڕانی کەش و ھەوای نەتەوە
یەگرتووەکان جیھانی سەرتاپا سەرقاڵکرد. بە کورتی: زەوی بە ڕێژەیەکی خێراتر بەرەو گەرمبوونەوە دەچێت و ڕەنگە کار لە کار ترازابێت بۆ پێچەوانەکردنەوەی یاخود خاوکردنەوەی ڕێڕەوی گەرمبوونەوەکە.
له‌باره‌ی به‌شداریكردنی مه‌سرور بارزانی، سه‌رۆكی حكومه‌تی ههرێمی كوردستان له كۆڕبه‌ندی جیهانیی وزه له ئیمارات و دیدار و كۆبوونه‌وه‌كانی له‌گه‌ڵ به‌رپرسانی وڵاتانی كه‌نداو و ئؤپیك، د. هاوڕێ مه‌نسووربه‌گ، پسپۆڕ و شاره‌زای بواری وزه گوتی:
زانای ماتماتیکی ئازەربایجانی لوتفی عەلی عەسکەرزادە لە ساڵی ١٩٦٥ چەمکی “لۆژیکی تەمومژاوی” (Fuzzy Logic)لە بیرکاری و کۆمپیوتەردا داھێنا. ئەو لۆژیکە پشت بە مەزەندەکردن دەبەستێت و بۆ شیکاری ھەر کێشە و ھاوکێشەیەک، پشت بە ژمارەی ھەڕەمەکی دەبەستێت، ژمارەی ناو ھاوکێشەکان مەزەندە دەکرێن.
دووربینی و دیدی سەرۆكی پێشووی ئەمریكا رۆناڵد رێگن ئێستا لە قەیرانی ئۆكراینادا بەزەقی دەردەكەوێت. 33 ساڵ بەر لە ئێستا، كاتێك ئەوروپاییەكان رێككەوتننامەی دروستكردنی لوولەی غازی نێوان رۆژهەڵات و رۆژئاوایان بۆ گواستنەوەی غازی رووسیا لە (سیبیریا)وە بۆ ئەوروپا واژۆ كرد، رۆناڵد رێگن بە توندترین شێوە بەرەنگاری فەڕەنسا و ئەڵمانیا و بەریتانیا بووەوە.
18.4.2022
پرۆفیسۆری بەریتانیی بواری کیمیا (جۆرج میکایل شێلدریک) لە ١٩٧٨ - ٢٠١١ لە زانکۆی گۆتینگەنی ئەڵمانی کاری کردووە. ئەو زانایە توێژینەوەیەکی بە ناوی (مێژوویەکی کورتی شێلیکس) لە ساڵی ٢٠٠٨ دا لە گۆڤاری نێودەوڵەتی (ئاکتا کریستالۆگرافیکا) پەسند و بڵاوکرایەوە.
ساڵی ١٨٠٨ لە پێکدادانەکانی ناسراو بە جەنگەکانی فینلاند، ١٨٠٠ سەربازی ڕووسی دەگەنە دوورگەی (گۆتلاند)ی سویدی لە دەریای ستراتیجیی بەڵتیق و داگیری دەکەن.
ساڵی 1959، هۆڵەندا كێڵگەیەكی زەبەلاحی گازی سروشتی لە باكووری رۆژهەڵاتی وڵات دۆزییەوە بەناوی Groningen كە پتر لە 2700 بلیۆن مەتر سێجا گازی لەخۆگرتبوو.
سه‌ره‌ڕای هه‌ردوو جه‌نگی جیهانيی یه‌كه‌م و دووه‌م، له سه‌د ساڵی ڕابردوو چه‌ندین ڕووداوی جیهان هه‌ژێن ڕوویانداوه، له ساڵی 2011 به‌هێزترین بوومه‌له‌رزه كه ئێستا تۆمار كرابێت له ژاپۆن به قوڵی 24 كیلۆمه‌تر له ژێر ده‌ریا ڕوویدا،
