ئەو بابەتەم لە ناوەڕاستی ساڵی ٢٠١٤ بڵاوکراوەتەوە، ئەوکات بۆ سەرنووسەری گۆڤارێکم نارد، گوتی نەخۆشی هۆڵەندی زۆر لە سەری نوسراوە، گوتم باشە تۆ هەر بیخوێنەوە، کە خوێندییەوە پەیامی بۆم نارد کە زانیارییەکان هەمووی بۆ ئەو نوێ بوون….

زانای فیزیای ئوسترالی-بەریتانی لۆرێنس براگ دەڵێت، جوانی زانست هەر ئەوە نییە کە شتی نوێ بدۆزینەوە، بەڵکوو زانست ئەوەشە کە شتە کۆنەکانیش بە دیدێکی نوێوە لێکدانەوەیان بۆ بکەین….

ساڵی 1959، هۆڵەندا كێڵگەیەكی زەبەلاحی گازی سروشتی لە باكووری رۆژهەڵاتی وڵات دۆزییەوە بەناوی Groningen كە پتر لە 2700 بلیۆن مەتر سێجا گازی لەخۆگرتبوو. ئەم كێڵگەیە لە مێژووی پیشەسازیی نەوت و گازی جیهاندا لە ریزی 20 كێڵگە زەبەلاحەكانی گازی دنیایە. لە سەرەتای شەستەكاندا مشتومڕێكی گەرم كەوتە نێو سیاسەتمەدارەكانی ئەو سەردەمەی هۆڵەندا و بە گشتی سیاسەتمەداران بوونە دوو بەرە. بەرەی یەكەم بە سەركردایەتی وەزیری دارایی Piet Lieftinck و وەزیری كاروباری ئابووری De Pou بوو. ئەم سیاسەتمەدارانە ئەندامی پارتی كاری هۆڵەندی بوون و هەردووكیان پێیانوابوو دەبێت داهاتی گازی سروشتی لە سندوقێكی تایبەت كۆبكرێتەوەو راستەوخۆ نەخرێتە نێو بودجەی وڵات، ئەویش بۆ رێگەگرتن لە هەڵئاوسانی ئابووری و سەرجەم كاریگەرییە نەرێنییەكانی.

بەرەی دووەم بە سەركردایەتی Jelle Zijlstra سەرۆكی بانكی ناوەندی هۆڵەندی، سەرسەختانە دژی جیاكردنەوەی داهاتەكە و دژی دامەزراندنی سندوقی نەوت و گاز بوو. پێیوابوو وڵات سیاسەتی خۆی دادەڕێژێت لە چوارچێوەی كۆی ئەو بودجەیەی كە دێتە خەزێنەی دەوڵەتەوە. لە كۆتاییدا بەرەی Zijlstra سەركەوت بەسەر بەرەی Lieftinck و De Pou دا. هۆڵەندا بڕیاری دا سندوقی داهاتەكان دانەمەزرێنێ و داهاتی نەوت و گاز تێكەڵ بە بودجەی وڵات بكرێت. هۆڵەندا بە خێرایی دەستی كرد بە هەناردەكردنی گازی سروشتی بۆ ئەوروپا و ئەمریكای باكوور. قازانجی دەستكەوتوو لە فرۆشتنی گازی سروشتی و باجی گەڕاوە لە چالاكییە پەیوەندیدارەكان بەم پیشەسازییە پڕ لە ئومێدەی هۆڵەندا، كاریگەریی ئەرێنی خستە سەر باری گوزەرانی خەڵك و بەرزبوونەوەی ستانداردی ژیان بەئاشكرا هەستی پێدەكرا.

دراوی بیانی بە لێشاو رژانە نێو بانكەكان و پڕۆژە زەبەلاح و ستراتیجییەكان واژۆ كران و نەشئەی گەشەی ئابووری بوو بە میوانی خەیاڵی سیاسەتمەداران و ئابووریناسان و هاووڵاتیان لە هەموو كونج و كەلێنێكی وڵات. حكومەتی هۆڵەندا بە شێوەیەكی نا هاوسەنگ، فۆكەسی خستە سەر پیشەسازیی گاز و هاندانی كۆمپانیاكان بۆ بەگەڕخستنی سەرمایە لەم بوارەدا و تا راددەیەك سێكتەرەكانی دیكە هەمان گرنگی و بایەخی ئەوتۆیان پێنەدرا. بەڵام مانگی هەنگوینی بەرەی Zijlstra زۆر درێژەی نەكێشاو وردە وردە ئەو مەترسییە شاراوانەی بەرەی Lieftinck دركی پێكردبوو بە تێكەڵكردنی پارەی بە "ئاسان" دەستكەوتووی گازی سروشتی لەگەڵ داهاتی گشتیی دەوڵەت، سەریان هەڵدا. یەكێك لە كێشە هەرە بەرچاوەكان، بەهێزبوونی دراوی هۆڵەندی بوو. زیادبوونی بەهای دراوی هۆڵەندی وایكرد كە هەموو كاڵایەك نرخیان بچێتە سەر و ئاستی هەناردەكردنی كاڵا لە سەرجەم سێكتەرەكان بەشێوەیەكی دراماتیكی كەمبێتەوە. سێكتەری كشتوكاڵ و پیشەسازی و گەشتوگوزار تووشی زەرەرو زیانی گەورە هاتن و سەرباری ئەم زیانانە رێژەی بێكاری لە سەرجەم ئەو سێكتەرانەدا رووی لە هەڵكشان كرد. ئەم دۆخە ئابوورییە نەخوازراوەی هۆڵەندا بووە مایەی تێڕوانین و لێكۆڵینەوەی ئابووریناسان و سیاسەتمەداران لە جیهان.

لە دایكبوونی پیشەسازی و هاتنی داهات بە لێشاو بۆ وڵات و بەڵام لە هەمان كاتدا، زیانگەیاندن بە سێكتەرەكانی دیكە، كەمبوونی ئاستی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی، زیادبوونی هەڵاوسان و رێژەی بێكاری و سستیی گەشەی ئابووری. ئەم دۆخە ئابوورییە ناوازەیەی هۆڵەندا، لە راپۆرتێكی گۆڤاری ئیكۆنۆمیستدا لە ساڵی 1977 بە نەخۆشیی هۆڵەندی ناوزەند كرا. لە باكووری ئەوروپا، نەرویجییەكان، سوودێكی گەورەیان لە ئەزموونی تاڵی هۆڵەندا بینی و لەبری تێڕوانینی بەرەی Zijlstra و تێكەڵكردنی داهات لەگەڵ بودجەی گشتی، سندوقێكیان بۆ داهاتەكانی نەوت و گاز دامەزراند. ئێستا داهاتەكان و پارەی دەستكەوتوو لە نەوت و گاز بەشێوەی سەرمایەگوزاری خەرج دەكرێت و پڕۆژە ستراتیجییەكانی دەوڵەتی پێ جێبەجێ دەكرێت. بەمەش نەرویج خۆی پاراست لە نەخۆشیی كوشندەی هۆڵەندی و سەرجەم سێكتەرە جیاجیاكانی كشتوكاڵی، خزمەتگوزاری، پیشەسازی و گەشتوگوزاری شانبەشانی یەكتری لە گەشەی بەردەوامدان.

لە كوردستاندا، هیوادارم دامەزراندنی سندوقی داهاتەكان، لەپێناو گەشەی ئابووریی تەندروستی هەرێم بێت بۆ خۆپاراستن لە نەخۆشیی هۆڵەندی. هەندێك لە سیاسەتمەدار و ئەندام پەرلەمانە بەڕێزەكان كە داوا دەكەن داهات تێكەڵ بە بودجەی گشتی بكرێت، زۆر بە قووڵی لە ماناو مەغزای سندوقی داهاتەكان نەگەیشتوون و نازانن ئاكامە پڕ لە مەترسییەكانی هاتنی بە لێشاوی دراوی بێ بەرنامەی ستراتیجی وردی داڕێژراو بۆ ناو بودجەی گشتی چ ئاكامێكی لێدەكەوێتەوە؟ گەورەترین مەترسی كە هەرێمی كوردستان رووبەڕووی ببێتەوە لە ئایندەدا، بریتییە لە پشتبەستنی تاك و تەنیای ئابووری بە سامانی نەوت و گاز.

لە زاراوە نوێیەكانی جیۆپۆلیتیكدا ئەو وڵاتانەی كە تەنیا پارەی نەوت و گاز بڕبڕەی پشتی ئابوورییان پێكدەهێنێت، پێیان دەگوترێت پێترۆستەیت ( petrostate). ئەم وڵاتانە، سەرەڕای هەبوونی كێشەی دیموكراسی و نەبوونی دامەزراوەكان و پێگە گرنگەكانی دیكەی دەوڵەت، ئابوورییەكانیان دەبنە بارمتەی نرخی ناسەقامگیری نەوت و گاز و كێشە سیاسییە قووڵە ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەكان. ناشبێت دەوڵەت لەسەر ئەوە بنیات بنرێت، ئەگەر رۆژێك ئەڵتەرناتیڤی نەوت و گاز هاتە كایەوە، سیستەمی ئابووریی وڵات دووچاری شكست ببێتەوە. سندوقی نەوت و گازی كوردستان دەبێت پاڵپشتی ستراتیجی بودجە بێت بۆ پرۆژە زەبەلاحەكان، بۆ كاتی قەیران. داهاتی دەستكەوتووش لەم سندوقە، سەرمایەگوزاریی پێبكرێت و فاكتەری سەقامگیری و دڵنەوایی ئێستامان بێت و ئایندەی نەوەكانیش پڕشەنگ و مسۆگەر بكات.